نقد فیلم علفزار | صندلی ردیف چندم چند پرونده

فیلم «علفزار» به کارگردانیِ «کاظم دانشی» و تهیه‌کنندگیِ «بهرام رادان» از آثار شُهره‌شده و پر از کاندید چهلمین دوره جشنواره فجر می‌باشد که بازیگرانی چون «پژمان جمشیدی» ، «سارا بهرامی» ، «ستاره پسیانی» ، «ترلان پروانه» ، «مهدی زمین‌پرداز» ، «صدف اسپهبدی» و بازیگرِ باسابقه‌ی سینمای ایران «مائده طهماسبی» در آن به نقش‌آفرینی پرداخته‌اند.

فیلم «علفزار» که کاندید دوازده آیتم سینمایی در جشنواره فجر می‌باشد، موفق به‌ بردن چهار جایزه از جمله «بهترین بازیگر نقش مکمل زن» برای بازی «صدف اسپهبدی» شده است، همچنین سه نقش آفرینی دیگر در این فیلم نیز کاندید بهترین بازیگری شده بودند (پژمان جمشیدی، سارا بهرامی و مهدی زمین‌پرداز).

با همه‌ی این توصیفات و جوایز بردن‌ها این فیلم به غیر از یک نما و نقطه‌ نظرِ ردیفِ چندمی و بعضاً (در نقاطی از فیلم) ردیف دومی از یک دادگاه نمی‌باشد. یعنی شمای مخاطب با فیلم «علفزار» نه به تماشای یک دادگاهِ سینمایی شده که به تماشای یکی دو نزاع و پرونده‌ی خانوادگی در فاصله‌ای متوسط از یک بازپرسی می‌نشینید.

حتی از منظرِ پردازش و موخره‌ی داستان پردازی می‌توان گفت، فیلم «علفزار» می‌بایست به یک مینی‌سریال تبدیل می‌شد تا یک فیلم سینمایی، که با خام‌دستی در فیلمنامه اثر، کاراکترها کال و ابتر به حال خودشان رها شده و در اوج این نیم‌خطِ روایی، فیلم قیافه‌ی “آسیب‌شناسِ اجتماعی” هم به خود می‌گیرد.

فیلم سه خط روایی و پرونده را در یک بازپرسی پی می‌گیرد که البته این سه خط روایی به طور‌ مساوی شرح و بسط نیافته‌اند؛ خط اول روایت یک نزاع و‌ درگیری میان دو خانواده در یک باغ بوده است که منجر به کما رفتن یکی از طرفین شده است و البته پای مسئله تعرض و تجاوز هم در میان است. این پرونده پررنگ‌ترین خط روایی در این فیلم است که می‌توان گفت هفتاد درصدِ داستان را در بر می‌گیرد.

خط دوم روایت مربوط به یک زوج معتاد می‌باشد که بر سر شناسنامه‌دار شدنِ فرزندِ نامشروع‌شان در تلاش هستند که می‌توان گفت بیست درصد روایت هم حول این پرونده می‌گردد و پرونده آخر مربوط به خودِ بازپرس (پژمان جمشیدی) می‌باشد که فیلم با نمایش خط روایی او و فاجعه‌ی قتلِ غیرعمد یک کودک توسط یکی از مأمورینِ زیردستش، آغاز می‌شود.

در طول اثر، سعی و تلاشِ فیلم و داستانش حولِ یک آسیب‌شناسیِ اجتماعی می‌گردد که خوشبختانه با شعار پیش نمی‌رود اما متأسفانه با سطحی‌نگری و نشناختن مدیوم سینما، فیلمساز درصددِ پیش‌رفتن با پاسکاریِ سریع دیالوگ‌ها، هوچی‌گری و شلوغ‌کاری‌های از کادر بیرون زده و بعضاً سانتی‌مانتالیسم و تکیه بر احساسات‌گراییِ کاذب می‌خواهد مخاطب را مجذوبِ داستانش نماید و شاید هم برای بار اول تماشا در این جذب موفق شود اما اگر مخاطبی منفعل نباشیم قطعاً برای بار دوم ضعف‌های اساسی این فیلم برایمان بسیار مشهود و هویدا می‌شود.

به غیر از پرونده‌ی خود بازپرس که در افتتاحیه اثر نشانی از وجوهِ بصری به خود می‌گیرد و مخاطب با سطحِ آن مواجه می‌شود، ریشه‌ی دو پرونده‌ی دیگر مخصوصاً پرونده “به کما رفتن” و “تعرض” کاملاً وجوهِ محاوره‌ای و شنیداری دارند پس درکِ عمقِ دغدغه‌های کاراکترها همین ابتدا ناقص می‌شود، می‌ماند رابطه‌‌های میان‌فردی که محوریت فیلم نیز حول همین رابطه ها می‌گردد اما همه‌ی درگیری‌ها و ذهن‌مشغولی‌های بین کاراکترها نیز با مرکزیت یک مفهوم گره خورده است و آن “مردم” یا “آبرو” هست؛ یک مفهوم کاملاً مفروض و صرفاً در دهان چرخیده که هیچ عینیت و روایتی حول این مفهوم نیست و فیلم با جاهل بودن به این موضوعِ غیر بصری -و تبعاً غیر سینمایی- مانورهای اغلب بی‌مورد، سطحی و حتی پوچی را حول کاراکترها می‌دهد اما در واقع چون به اساس مدیوم سینما اشراف ندارد، تلاش‌هایش ناقص و بی‌ثمر جلوه می‌کند.

برای مثال از «سارا» (با بازی سارا بهرامی) شروع کنیم، کسی که قربانی اصلیِ تعرض است، به غیر از بازی نسبتاً خوب «بهرامی» چه چیز از او ما را به وی نزدیک و سمپات می‌کند! او چگونه با تبعاتِ اتفاقی که برایش افتاده است، زندگی می‌کند؟ در ابتدای حضور او یک پرخاشگری آنی و لحظه‌ای نسبت به متجاوزان می‌بینم، همین! یا از طرفی چه ارتباط مادرانه‌ای با پسرش برقرار می‌کند تا به دلیل مشاهده‌گری پسرش از عمل تعرض، مصمم‌بودن و پیگیر بودنش برای به ثمر رسیدن شکایتش را باور کنیم؟

خواهر سارا، «شبنم» (با بازی ستاره پسیانی) کمی از نظر پرداخت جلوتر است، مفهوم “آبرو” عینیت پررنگ‌تری برای وی و البته بر ما دارد، حیثیت‌ش با شوهرش «مهران» (عرفان ناصری) گره خورده است، البته آنهم نه چندان عمیق و متعین اما قابل مشاهده و قابل فهم، چون تعصب و پرخاشگری مردانه‌اش را دیده‌ایم و ترسِ «شبنم» از فهمیدنِ «مهران» از خیانتش تا حدودی پررنگ می‌شود اما همانطور که پیش‌تر گفتیم کاملاً بدون تَه و پایانی مناسب، رها می‌شود انگار نه انگار که در یک فیلم سینمایی هستیم!

سایر کاراکترهای پرونده‌ی “تعرض” جملگی هیچ پرداختی ندارند و صرفاً مهره‌های شلوغ‌کاری و مترسکان شو و نمایش هوچی‌گری دادگاهیِ فیلم هستند و نه بیشتر.

اما پرونده “مشروعیت بچه” دو بازی خوب و سرپا‌ از طرف «مهدی زمین‌پرداز» و مخصوصاً «صدف اسپهبدی» دارد که به حق شایسته‌ی جایزه‌ی سیمرغ بهترین بازیگر بود اما متأسفانه این زوج و کشمکش‌هایشان هم تماماً سطحی‌اند. سطحی از این منظر که اصل جنس و اساس کشمکش بین‌‌ این دو، در واقع دخترشان هست اما تا یک سوم پایانی فیلم خبری از دختر بچه نیست و ما تنها نزاع و کشمکش‌های دیالوگ‌محورانه‌ی این زوج معتاد را می‌بینیم که تکیه‌ی وافر و زیادی به بازی بازیگرانشان دارند و نه دغدغه‌های خودبسندانه و شخصیت‌پردازانه.

پرونده «بازپرس» (با بازی پژمان جمشیدی) کمی از آن دو خط روایی بهتر و جلوتر است. ما درگیریِ «بازپرس» با «دادستان» را می‌بینیم و دوراهی‌های او بین درخواست انتقالی و حفظ اخلاقیاتِ قضاوتش تا حدودی قابل دفاع از آب درآمده است اما در ریشه، تمامیِ این سه پرونده و خط روایی مفعول یک انتظارِ برون‌متنی و اجتماعیِ خام هستند و آن هم مذموم‌ شماردنِ ولنگاریِ بخشی از اجتماع است که مثلاً نتیجه‌اش شده است این اعمال غیراخلاقی و فروپاشی نهاد خانواده و اخلاق.

البته اشارات و نقدهای فیلم «علفزار» نسبت به بخشی از بدنه‌ی دولتی کشور در سینمای ایران بعضاً نوآورانه و جالبِ توجه است، اما با همه‌ی شعاری نشدن‌هایش تبعاً قهرمان قصه یک بازپرس می‌باشد، فردی متناسب با ظواهر مورد انتظار دولتی که آلترناتیوِ مقابله با فساد دولتی (همچون دادستان و شهردار در فیلم) از یک فرد متدین بر می‌آید و لاغیر.

در مجموع فیلم «علفزار» فیلم بد و شعاری نیست اما اثر ضعیفی است که قدر خود را نمی‌داند و اتکای زیادی بر بازی بازیگرانش و البته کلیشه‌های سینمای اجتماعی ایران دارد. می‌توان دیدش اما با قابلیت یکبارمصرفی برای خود و مخاطب.