نقد و بررسی فیلم برادران لیلا | چهل سکه تا خوشبختی

به طور قطع فیلم برادران لیلا جدیدترین ساخته سعید روستایی را می‌توان پر سر و صداترین فیلم این روزهای سینمای ایران دانست.

گرچه فیلم روستایی با وجود تمام تلاش‌ها موفق به اخذ مجوز برای اکران سراسری در ایران نشد. این موضوع منجر شد تا فیلم برادران لیلا در سراسر جهان بجز ایران بر روی پرده سینماها برود که به خودی خود موضوع عجیب و قابل تاملی است.

برادران لیلا همواره درگیر حاشیه‌ها و سر و صداهای زیادی بود. از زمان ساخت تا زمان ارسال به جشنواره کن و هیاهوهای پس از آن.

در واقع یکی از دلایل مهم شدن این فیلم و تمرکز توجهات نسبت به آن همین اتفاقاتی بود که برای فیلم برادران لیلا پیش از تماشا توسط ایرانیان افتاده بود.

برادران لیلا سومین ساخته بلند سعید روستایی پس از آثار ابد و یک روز و متری شیش و نیم می‌باشد. سعید روستایی با ابد و یک روز قدم به سینمای بلند گذاشت و سپس با ساخت متری شیش و نیم موفق شد تا احترام عده زیادی از مخاطبین و منتقدین را به دست آورد.

روستایی را قطعا می‌توان یکی از فیلمسازان موفق، کاربلد و باهوش نسل جدید فیلمسازی در ایران دانست که همچنان می‌توان منتظر تماشای آثار آنان نشست.

در آثار سعید روستایی خانواده و زندگی خانوادگی و همچنین شغل و امرار معاش همواره مهم بوده و از دغدغه‌های ثابت آثار او می‌باشد.

حتی در فیلم متری شیش و نیم که اثری متفاوت‌تر نسبت به ابد و یک روز و برادران لیلا می‌باشد، نیز به طور غیر مستقیم به این موضوع اشاره می‌شود.

جایی که ناصر خاکزاد تولید کننده بزرگ مواد مخدر دلیل اصلی ورودش به این کار را نبود حداقل امکانات رفاهی زندگی در خانواده‌اش می‌داند و عنوان می‌کند که هدف او از انجام این کار کمک به وضعیت مالی، فرهنگی و تحصیلی افراد خانواده می‌باشد.

فیلم برادران لیلا اما بیشتر به ابد و یک روز شباهت دارد و در نگاه اول بسیار از مخاطبان خود را به یاد ساخته اول سعید روستایی می‌اندازد.

در برادران لیلا نیز با خانواده‌ای طرف هستیم که شرایط زندگی خوبی نداشته و سعی در حفظ شرایط خود دارند. تفاوت برادران لیلا با ابد و یک روز در آن جاست که در برادران لیلا مسئله شغل و پیدا کردن آن و درآمد و حقوق بازنشستگی و تمام این دست موارد بسیار پررنگ‌تر نسبت به فیلم ابد و یک روز می‌باشد.

در فیلم برادران لیلا با خانواده‌ای هفت نفره مواجه می‌شویم. این هفت نفر شامل پدر و مادر، چهار برادر و یک خواهر به نام لیلا است.

فیلم با پلانی از اسماعیل جورابلو با بازی سعید پورصمیمی در حال سیگار کشیدن بر روی یک مبل آغاز می‌شود که شباهتی به لحظات پایانی فیلم نیز دارد.

اسماعیل در مراسم سالگرد بزرگ خاندان جورابلو شرکت می‌کند و از همان ابتدا رفتارها با او چندان خوب بنظر نمی‌رسد. در همان ابتدای امر به او جایی برای نشستن نمی‌دهند و او مجبور به ایستادن می‌شود. در واقع به سرعت مشخص می‌شود که این شخصیت چه دغدغه‌ای دارد. کمی جلوتر هنگامی که قصد دارند تا رخت عزا را از تن بایرام خارج کنند این موضوع پررنگ‌تر هم می‌شود.

فیلم در واقع شروع خوبی دارد و یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شخصیت مهم قصه را برای مخاطب شرح می‌دهد.

اما همزمان با اتفاقات مربوط به سالگرد اعتصاب کارگران شهرک صنعتی را می‌بینیم. جایی که علیرضا یکی از برادران لیلا آن جا مشغول به کار است.

با شلوغ شدن و آشفته شدن وضعیت علیرضا تصمیم به فرار می‌گیرد و در همان ابتدا یکی از ویژگی‌های دیگر شخصیت فیلم نیز برایمان مشخص می‌شود. علیرضا شخصیتی ترسو و محافظه کار است. همانگونه که گفته شد فیلم شروع خوبی دارد.

فیلم برادران لیلا مهم‌ترین و اولین ویژگی که هر اثر سینمایی باید داشته باشد را دارد. برادران لیلا می‌تواند مخاطب خود را سرگرم کند.

از ابتدا تا انتهای فیلم مخاطب سرگرم می‌شود و با وجود مدت زمان نسبتا طولانی دو ساعت و نیمی، مخاطب احساس کلافگی نمی‌کند. بنظر می‌رسد سعید روستایی ریتم را به خوبی بلد است و می‌تواند مخاطب را تا لحظه آخر با تمام بالا و پایین‌ها سرگرم کند.

بنابراین فیلم برادران لیلا اصلی‌ترین ویژگی یک اثر سینمایی را داراست و مخاطب را پای خود نگه می‌دارد.

بررسی‌ها و تحلیل‌های نمادین بسیاری از فیلم برادران لیلا انجام شده است که برخی از آن‌ها می‌تواند قابل توجه باشد اما تا زمانی که فیلم از نظر ساختاری ایراداتی داشته باشد پرداخت به مسائل نمادین چندان مهم نیست.

همانطور که گفته شد برادران لیلا شباهت زیادی به فیلم ابد و یک روز دارد. در ابد و یک روز با خانواده‌ای طرف بودیم که درگیر اعتیاد و مشکلات مالی بود و برادر بزرگ‌تر با قبول پول و ازدواج خواهرش سعی داشت تا این شرایط را سامان دهد.

در فیلم ابد و یک روز شخصیت سمیه را داشتیم که گویا این خانواده را او کنار یکدیگر نگه داشته بود. شخصیتی که مخاطب مدام با او حس همذات‌پنداری داشته و فیلمساز همواره با او همراه بود و او را یکی از ارکان مهم متلاشی نشدن این خانواده معرفی می‌کند.

در فیلم برادران لیلا با خانواده‌ای با وضعیت مشابه مواجه هستیم. خانواده‌ای که درگیر مشکلات مالی است و همچنین در این فیلم مسئله شغل بسیار پررنگ است. برادران لیلا همگی یا بیکار بوده و یا کاری که می‌کنند به گفته لیلا از بیکاری بدتر است. در برادران لیلا اما فیلمساز همراه کیست؟ لیلا؟ برادرانش یا اسماعیل؟

فیلم برادران لیلا با وجود آنکه سرگرم‌کننده است و در طول روایت قصه خود می‌تواند مخاطب را سرگرم کند و همچنین در بخش بازی‌ها، بازی غیر قابل قبولی نداشته و حتی شاهد درخشش سعید پورصمیمی هستیم اما یک ایراد دارد و آن هم مربوط به فیلمنامه است.

فیلمنامه برادران لیلا پیش از هر چیز تکه تکه و پاره پاره است. فیلمنامه پر از تکه‌هایی است که هرگز به یک دیگر متصل نمی‌شوند تا این موضوع اصطلاحا باعث شود تا فیلم اتفاق نیفتد.

در واقع فیلمنامه برادران لیلا نمی‌داند چه چیزی را می‌خواهد بگوید. فیلمنامه سردرگم است و هر بار به سمت و سویی می‌رود.

فیلم برادران لیلا ظاهرا همراه لیلا بوده و او را حمایت می‌کند اما در فیلمنامه چندین و چند مورد خلاف این موضوع وجود دارد و این اتفاق باعث می‌شود تا مخاطب نتواند به طور کامل و صد در صدی با لیلا ارتباط برقرار کند.

تمام کشمکش فیلم برادران لیلا از چهل سکه آغاز می‌شود. چهل سکه‌ای که اسماعیل با پول خود خریده است تا آرزوی همیشگی‌اش را برآورده کند و تبدیل به بزرگ فامیل شود.

از طرفی لیلا و برادرانش قصد خرید مغازه‌ای در یکی از پاساژ‌های تهران را دارند و تمام چیزی که برای خرید آن کم دارند مبلغی به اندازه همان چهل سکه است.

این موضوع باعث درگرفتن کشمکشی بین اسماعیل و فرزندانش می‌شود. او می‌خواهد بزرگ فامیل شود و چیز دیگری برایش اهمیتی ندارد. حال یا این پدر مستبد و خودخواه می‌تواند به آرزو و خوشبختی خود برسد و یا فرزندانش. اما فیلم در این مورد چه واکنشی دارد؟

لیلا دائما از خوشبختی می‌گوید. او ادعا می‌کند که این مغازه می‌تواند زندگی آن‌ها را متحول کند و همه چیز را تغییر دهد. بنابراین او حتما آن چهل سکه را می‌خواهد.

مشکل از جایی آغاز می‌شود که مخاطب خوشبختی این خانواده با خرید مغازه را حس نمی‌کند. رفتار فیلم با مغازه نه تنها به گونه‌ای نیست که مخاطب احساس کند این افراد با خرید آن خوشبخت می‌شوند، بلکه کاملا برعکس می‌باشد.

مغازه‌هایی که قرار است تا به جای چند سرویس بهداشتی در آن پاساژ ساخته شوند. تمام بازدیدهای خانواده از آنجا، شوخی‌های کارگردان با سرویس بهداشتی و انواع سر و صداهای موجود در این مکان، گویا بیشتر در جهت تحقیر شخصیت‌های فیلم است و ابدا ردی از خوشبختی در آن دیده نمی‌شود.

حتی در لحظه‌ای از فیلم ممکن است چنین حسی به مخاطب القا شود که مبادا لیلا و برادرانش فریب خورده‌اند و قضیه مربوط به تبدیل شدن سرویس بهداشتی به مغازه دروغی بیش برای بالا کشیدن پول آن‌ها باشد.

در واقع می‌توان گفت فیلم هر بار که سرویس بهداشتی را به تصویر می‌کشد گویا در حال تحقیر لیلا و برادرانش و تصمیم آن‌ها است.

این رفتاری است که فیلمساز و فیلم با مغازه‌ای که بنا است تا باعث خوشبختی برادران لیلا باشد، می‌کند. بنابراین مخاطب خوشبختی آن‌ها را حس نمی‌کند.

در طرف مقابل اما فیلم کاملا خوشبختی اسماعیل جورابلو را به تصویر می‌کشد. مخاطب او را در حال رسیدن به بزرگترین آرزوی خود پس از سال‌ها می‌بیند.

بنابراین مخاطب می‌بیند که آن چهل سکه چگونه اسماعیل را سر ذوق آورده‌اند. پس از آن هنگامی که چهل سکه توسط لیلا جابجا می‌شود نیز فیلم با جزییات کامل له شدن و تحقیر اسماعیل در وسط مراسم عروسی و در میان آشناهایش را به تصویر می‌کشد.

مخاطب رسیدن اسماعیل به آرزوی خود و سپس از بین رفتن آن را دیده و حس می‌کند اما در آن طرف با یک سرویس بهداشتی طرف است که حتی برای خود فیلمساز نیز مهم نمی‌باشد و بنظر می‌رسد خود او هم در تصمیم لیلا شک دارد.

این اتفاق چه نتیجه‌ای دارد؟ این اتفاق باعث می‌شود تا مخاطب به طور صد در صد نتواند در کنار لیلا قرار بگیرد. قطعا که اسماعیل پدر مستبد و خودخواهی است اما فیلم بجای شارژ کردن این موضوع گاهی برعکس عمل می‌کند تا هرگز حس همراهی با سمیه در لیلا تکرار نشود. در واقع شاید بتوان منطقی‌ترین شخصیت فیلم را همان علیرضای ترسو دانست.

از دیگر موارد موجود در فیلمنامه می‌توان به دیالوگ‌ها اشاره کرد. برخی دیالوگ‌ها بیش از حد مصنوعی بوده و در نگاه اول هر مخاطبی متوجه می‌شود که این جمله مال این شخصیت نبوده و به زور در دهانش گذاشته شده است.

سکانس مربوط به سیگار کشیدن علیرضا و لیلا بر روی پشت بام پر از این دیالوگ‌ها است.

فیلم برادران لیلا در مقطعی از فیلم اشاراتی به وضعیت نابسامان و غیر قابل پیش‌بینی اقتصادی دارد. جایی که لیلا و برادرانش پس از فروختن مغازه با جهش قیمت سکه مواجه شده و دیگر نمی‌توانند به سرمایه قبلی خود دست پیدا کرده و در اتفاقی دردناک و قابل لمس روز به روز فقیرتر می‌شوند.

سعید روستایی با هوشمندی این موضوع را از شرایط اقتصادی وقت به تصویر می‌کشد و می‌توان کاملا نابودی یک خانواده و تمام آرزوهایش را در این بازی قیمت سکه و دلار لمس کرد. گزارشی صادقانه از وضعیتی که لیلا و برادرانش را به مرز نابودی اقتصادی می‌برد.

اما فیلم پس از این گزارش آن را رها می‌کند و به دنبال مطالبه‌گری اجتماعی نمی‌رود و بجای آن می‌بینیم که شخصیت‌ها در خانه به جان یکدیگر افتاده‌اند.

فیلم برادران لیلا در فیلمنامه خود پر از اتفاقات رها شده است. اتفاقاتی که آغاز می‌شوند، ادامه می‌یابند و بدون آنکه به نتیجه‌ای خاص برسند، رها می‌شوند.

همانطور که گفته شد شخصیت علیرضا در کنار لیلا و اسماعیل از شخصیت‌های مهم سریال است. بقیه برادران و مادر خانواده را می‌توان تماما تیپیکال نامید.

علیرضا در تمام طول فیلم شخصیتی محافظه‌کار است. او شاید منطقی‌ترین شخصیت فیلم روستایی باشد. در جایی که لازم است مقابل پدرش قرار می‌گیرد و سکه‌ها را طلب می‌کند و در جای دیگر به این نتیجه می‌رسد که اسماعیل حق دارد پول خود را به گونه‌ای که می‌خواهد هزینه کند.

اما بارزترین ویژگی شخصیت علیرضا که خود او در فیلم به آن اشاره می‌کند، ترسو بودن او است. این ترسو بودن از همان سکانس اعتصاب ابتدایی فیلم شکل می‌گیرد. جایی که همکاران او در حال گرفتن حقشان هستند اما علیرضا ترجیح می‌دهد فرار کند.

در لحظات پایانی فیلم علیرضا بار دیگر به محل کار خود بازمی‌گردد و عنوان می‌کند که تمام حق خود را می‌خواهد و برای اعتراض با یک کپسول آتش‌نشانی شیشه را می‌شکند. حال او تبدیل به شخصیتی غیر ترسو شده است که پای حق خود می‌ایستد.

جدا از آنکه چنین تصویری به شدت شعاری و مصنوعی می‌باشد، سیر تحول علیرضا از یک فرد ترسو و محافظه‌کار به یک فرد مصمم و محکم در طول فیلم مشخص نیست.

او یک شخصیت ترسو است و در انتها نیز باید چنین واکنش اعتراضی‌ای داشته باشد. این موضوعات برای این شخصیت مقدر شده‌اند و برنامه‌ای برای طراحی روند این سیر وجود ندارد. این موارد تماما ضعف‌های زیادی است که فیلمنامه برادران لیلا به آن گرفتار است.

برادران لیلا فیلم سرگرم‌کننده‌ای است و بنظر هر شخصی می‌تواند آن را تماشا کند و با برخی واقعیات موجود ارتباط برقرار کرده و از تماشای برادران لیلا سرگرم شده و حتی گاهی واکنش حسی داشته باشد.

اما برادران لیلا از نهایت پتانسیل خود بسیار دور است. گروه بازیگری خبره‌ای که در کنار فیلمسازی سینمابلد و باهوش قرار گرفته‌اند، همراه با فیلمبرداری بسیار خوب و یک فیلمنامه بسیار ضعیف که فیلم را پایین می‌کشد.

فیلمنامه برادران لیلا پر از ایراداتی است که آن را تبدیل به اثری شعاری و شعار زده می‌کند و نمی‌تواند حرف خود را به شیوه سینمایی بزند. کاری که روستایی در دو اثر قبلی خود اثبات کرده بود که توانایی انجامش را دارد. برادران لیلا حرفش را می‌زند اما چگونگی گفتن آن بسیار ابتدایی و شعاری است. کمااینکه در برخی موارد در گفته خود نیز سردرگم می‌شود.

برادران لیلا اثری است که می‌تواند مخاطب را به فکر فرو ببرد و باعث شود تا او درباره مسائل مختلفی و برخی سنت‌ها و کلیشه‌ها تفکر کند اما پتانسیل از دست رفته‌ای دارد که آن را از تبدیل شدن به فیلمی بزرگ و مهم بازمی‌دارد و آن را تبدیل به اثری عقب‌تر از متری شیش و نیم و ابد و یک روز می‌کند.